Sıradışı bir düşünür - Sakallı Celal

İlginç kılığı, sıradışı tavır ve sözleriyle toplum içinde genele benzemeyen az da olsa değişik tipte insanlar vardır…bazıları modanın grift na-hoşlukları içinde ve hatta bazen de abartarak kendince stil yaratmak adına ama daha fazlası ile dikkat çekmek için uçuk kaçık giyinir ve o kılığa uyuşur uyuşmaz halde davranırlar!.. beğenen de olur, beğenmeyen de! Kabul gör(ün)mek ve gör(ün)memek bulunduğu camia ve topluma göre de görecelidir elbette. Bazıları ise derbederlik ötesinde eni konu kendini bırakmışlık içinde saç sakal birbirine karışmış, pejmürde bir halde dolanır, susar, konuşur, durur, bağırır, çağırır... bazen de derin derin düşünür olur!.. şekilciliğe düşkün olan ve şekle göre değer biçen çoğunluk, derinlerdekini sorgulamaz ve yargılamaktan da geri kalmazlar genelde!.. böyle insanları görünce sizin de olur mu bilemem ama! ister istemez benim de aklıma takılır karşımda gördüğüm bu insan(lar)ın, görünmeyen yüzleri ve bilinmeyenleri, aklı ve akılla olan durumları!.. kimi normal davranışların dışına çıkan halleri ile ‘acaba tamamen gitmiş midir akıl?  noksan mı kalmıştır, yoksa tam tersi fazla mıdır o akıl-ları da ondan mıdır bu halleri!..’ gibisinden söyletirken,  Rodin’in düşünen adamı nasıl düşündürmüşse, bu görüntüdeki kadın ve erkekler de düşündürürler beni! neden ve niçindir bu vaz-geçişlik!!!

Orhan Karaveli’nin Sakallı Celal’in yaşam öyküsünü anlattığı kitabına, kısa bir süre önce kitap-evlerini dolaşırken rastlamış ve ilginç bir yaşama dair bilinmeyen ama okudukça satır aralarında ‘aslında anonim adı altında telaffuz ettiğimiz’ nice özlü sözün, deyimin de kahramanı ile karşılaşacağımı tahmin edemezdim!' diyemeyeceğim! zira boşuna olamazdı Sakallı Celal’in yaşamının kaleme alınışı… öyle ki, kitabı okuduktan sonra; sadece özlü üç beş bilgece söz olmayacaktı geriye kalan çıkarımlarım… öylesine özgün ve özgür ama özgür olduğu kadar da duruşu ve düşünceleri ile yaşamına dokunan insanlara verdikleri karşısında, O’na yüklediğim anlam, çok daha başka olacaktı. 

Benim için; ‘Sakallı Celal’in varlığı başlı başına bir baş yapıttır!’ bu ülkenin bağrından çıkmış ama yaşarken değerinin yeterince verilmediği diğer gizli kahramanları gibi, büyük yapıtlarından sadece bir tanesidir O.

Her zaman ki gibi, önce incelemekte olduğum kitabın ana kapağında yer alan; Sakallı Celal’in, kırışık ve eskimiş kıyafeti içinde, tiftik tiftik, uzun zaman tarak değmemiş kıvırcık saçları ve kendi haline bırakılmış sakalları ama hiçte hayattan bezmiş gibi görünmeyen bir halde, kolları belinde muzipçe gülen bir edada bakarak poz veren o fotoğrafı… Arka kapağında hakkında yazılanlar ve kısa bir önsöz taramasından sonra… vakti zamanında bu toprakların suyunu içmiş, okumuş, kendini eğitmiş, toplumun her kademesindeki insanına sosyal sınıf ayrımı gözetmeksizin bilgi birikimini aktarmış, kendini fazlası ile aşmış ve daha hakkında ne çok şeyler söylenecek olan bir insanın, bir düşünürün, bir Türk filozofunun adeta yeniden doğuşuna tanıklık edeceğim ve altını çizeceğim, notlar alacağım bir kitabı okumaya gelmişti sıra...

Kitabı bir solukta okurken, kitaptan geriye aklımda, bugüne kadar duyduğum bazı deyimlerin gerçek kahramanına ait sözleri, O’nun derin düşüncelerini, düzene baş kaldıran ve toplumun gelişmesinde, aydınlanmasında ne denli çaba harcadığını, Sakallı Celal’in orijinal zekâsı, yaygın kültürü ve mizacı ile ülkemizin özellikle aydınlar çevresinde yaşamıyla olduğu kadar, etkin ve uyarıcı konuşmalarıyla ve renkli sohbetleriyle de ilgi çeken ve iz bırakmış olan; Aydın, özgün, yenilikçi, idealist ve kemalist ruhlu, Atatürk hayranı, sosyalist ve hümanist bir insanı; Melih Cevdet Anday’ın “ o bir kahramandı!” diyerek yücelttiği ama yaşarken ne yazık ki yakın çevresi, (eş-dost ve arkadaşları) dışında gerçek değerinin bilinmediği,  ardından ise nice izler bırakan bir insanın yaşamıydı okuduğum!

Kimdi-r sakallı Celal?

Tevfik Fikret’in, “Hak bellediğin bir yolda yalnız ‘yalınız?’ gideceksin” dizesinde anlatılmak istendiği gibi, Celal Yalınız (1886-1962) arasında yaşamış (bu aynı zamanda mezar taşındaki dizelerdir)  “yalnızlığın pîri” bir düşünür ve filozoftur.

O, II. Abdülhamit’in Bahriye Nazırı Hüseyin Hüsnü Paşa’nın oğludur, ortaöğrenimini Galatasaray’da, yüksek öğrenimini de Paris’te yapmış ve anadili gibi Fransızca bilmesine rağmen, bu durumu hiç hissettirmeyecek ve Karl Marx’ın;  “Ne kadar azsan, yaşamını ne kadar az görkemli kurmuşsan o kadar çoksun demektir ve görkemli yaşamın da o denli büyüktür. “ düşüncesindeki kadar tevazulu bir duruş ve tavır sergileyen,  sokakta yaşamaktan hiç gocunmayan...

Çöpçü ücretlerinin düşüklüğünü protesto etmek için çevrenin şaşkın bakışlarına aldırmadan, İstanbul’un en lüks semtlerini, sırtında smokiniyle süpürmüş ‘bir çöpçü!... bir sokak çocuğu ve bir halk bilgesidir! ve salaş yaşamıyla birlikte Fransız şairleri kadar da bohem bir karakterdir aynı zamanda. 

Sakal bırakmasının ve sakalını bir daha hiç kesmemesinin nedenini pek çok şeye dayandıranlar olsa da, bu garip ve salaş görünümlü halinin onun;  Anatole France, Karl Marx, Tristan Bernard gibi bazı ünlü sakallılara duyduğu hayranlıktan dolayı olduğunu söyleyenler de olmuştur…

Öğretmenlikten, ayakkabı boyacılığına, hamallıktan, fabrika işçiliğine,  ateşçilikten, çımacılığa kadar her çeşit işe girip çıkmış ve Yusuf Ziya Ortaç’ın (Akbaba haftalık mizah dergisinde yayınlanan) dörtlüğü Celal bey’in bu durumunun bir özeti gibidir; 

Ben hangi yolu seçeyim? Hangi mesleğe geçeyim?

Dişçi, ateşçi, memur… Bir sakallı bilmeceyim!

Türkiye’nin Batılılaşma macerasını ve bu arada da son dönem Türk aydınının profilini,

“Türkiye’de aydın geçinenler Doğu’ya doğru seyreden bir geminin güvertesinde, Batı yönünde koşturarak Batılılaştıklarını sanırlar” şeklinde veciz bir ifadeyle özetleyen…Bir fikir münazarasında üniversite profesörünün yüzüne karşı söylediği;

“Bu kadar cehalet ancak tahsille mümkün olur!” sözleriyle, Türkiye’deki eğitim sisteminin yetiştirdiği insan profilini ortaya koyan ve sıklıkla eğitim sisteminin nasıl olması gerektiği yönünde sözünü esirgemeyen gözü pek ve yürekli bir insandır…

Yetmişbeş yıllık ömrü boyunca, paraya pula hiç önem vermemiş, öyle ki Galatasaray Sultani’sindeki muallim muaviniliği döneminde çocuklara askıdaki ceketini göstererek; 

"Parası biten cebimden alabilir" diyecek kadar da yüreği gibi cömert bir insandır.

Aydın’da incir tütsüleme fabrikasının gözbebeğidir. Ustabaşı ve baş makinisttir ama gerektiğinde en ağır incir çuvallarının altına girmekten de çekinmeyen; fakirlere, çaresizlere yardımcı olduğu için kazancını verdiği söylentileriyle ‘kominist!’ adledilen… parmağını iş kazasında kopardığında; “Bu benim kominist parmağım!...” diyecek kadar da ironi yaparak yaşamını tiye alan ve düzene başkaldıran bir adamdır aynı zamanda …

Evinde yapılan arama esnasında polis duvarda asılı duran Karl Marx portresini sorunca “Rahmetli babam!” diye cevaplayan...

Silahla yakalandığında kendisine, “Neden silah taşıyorsun?” diye soran polislere, "Gazi Paşa ve Cumhuriyeti korumak için" diye cevap verecek kadar cesur ve Cumhuriyet aşığı vatansever bir kahramandır…

Ankara Sultanisi’nde müdürlük yaparken, kendisinden öğrencileri mezun etmek konusunda “müşkülpesent” davranmaması istendiğinde “Ankara Sultanisi boyacı küpü değildir!” diye yanıt verir. Bu olay üzerine kendisini bakanlık emrine alan ve bir daha düşünmesini isteyen Maarif Vekili Hamdullah Suphi’ye pervasızca, “Tanzimat ilan ettik olmadı / Meşrutiyet ilan ettik olmadı / Cumhuriyet ilan ettik olmadı. Biraz ciddiyet ilan etsek ne dersiniz?” diyerek bürokrasiye rest çekebilecek kadar cengaver bir adamdır!..

"Bu ülkede ilgililer bilgisiz, bilgililer de ilgisiz" diyerek olacak akıbete aldırmadan, derin bir sosyolojik tahlilde bulunmuş… Müdürlük görevinden atıldığının ertesi günü eline geçirdiği bir boyacı sandığı ile okulun önünde öğrencilerinin ayakkabılarını boyayarak zulme karşı direniş sergilemiş bir devrimcidir! aynı zamanda...

Yazılı bir eser bırakmamış olsa dahi yaşantısı, duruşu ve düşünceleri ile iz-ler bırakmış kendisi, başlı başına bir eserdir! ve her biri birer büyük eser vasfında insanlar bırakmıştır ardında. Bunlar arasında; Yusuf Ziya Ortaç, Ahmet Haşim, Nazım Hikmet, Ali Yar, Haldun Taner, Ali Sami Yen, Nurullah Ataç, Hıfzı Veldet Velidedeoğlu, Kazım Taşkent, Melih Cevdet Anday ve Orhan Veli gibi önemli isimler sayılabilir...

Aleyhindeki asılsız suçlamalar nedeniyle polisler odasını basıp suç delili arayıp da bulamayınca, kendisini, “Hani nerede, söyle! yerini göster” diye sıkıştırmışlar. O da  işaret parmağını kafasına dokundurarak “aradıklarınız işte bunun içinde!..” diyerek memleketin sahiplerinin cehaletini ve ahmaklığını, ince zekası ile karşı duruş sergileyerek protesto etmiş bir protesttir!..

Ağabeyi Deniz subayı Cemal Bey’in torunu Pr. Dr. Fatma Koray’ın, Celal Bey’in yaşamını çok yerinde bir tespitle; ‘bir protestonun romanı’ diye nitelediği ve hiç aklından çıkmayan bir  anekdotunda ise Celal Bey'in ; 

“yozlaşmış toplumlarda yaşamak durumunda olmak öyle bir şeydir ki, insan kazara bir çukurun içine düşse ve –tesadüf bu ya- düştüğü yer bir lağım çukuru olsa ama nasılsa üstüne bir damla bile pislik sıçratmadan bir kenarda durmayı başarıp imdat istese ve birileri gelip onu oradan kurtarsa, gene de kolay kolay atamaz üstüne sinen o pis kokuyu!...” 

sözleri ne kadar manidardır!..  toplumun hep ileri gitmesini düşleyip bunu görememenin düş kırıklığını yaşamış olan düşünür acaba bu günleri görebilseydi kim bilir neler düşünürdü?.. değişen hiç bir şey yok çünkü!.. üstelik daha da !!!..  

Aydınlık ve nur yüzlü bilge bir adam...

Sakallı Celâl 1962′de hayata veda eder. Mezar taşında “Celal Yalınız 1886- 1962 “ yazılıdır ve çok sevdiği hocası Tevfik Fikret’in ünlü dizeleri;

“Bahçıvan bir gül için bin dikene katlanır” yazılıdır.

Tek isteği varmış Sakallı Celal’in o da; Türkiye’nin Atatürk’ün yolunda giderek aydınlık günlere ulaşması! Bu uğurda bir şeyler yapabilmek için o “bin dikene katlanmış”

Kim bilir daha kimler geldi geçti sessizce bu devrandan!..  nice bilgeler, filozoflar, şairler ve nice garipler!.. kim bilir ne çok gizli kahramanlar var bizim bilmediğimiz iz sürmemiz gereken… Onlardan öğreneceğimiz çok şey var, hayata karşı bir duruş kazanmayı ve tavır geliştirmeyi öğrenmek dahi doğru adam olma yolunda atılacak önemli bir adım olacaktır şüphesiz..

Gazeteci-yazar Orhan Karaveli’nin büyük bir emek ve titizlikle kaleme aldığı ve daha geniş kitlelerce böylesine değerli  bir Türk filozofunun bilinmesine vesile olduğu için çok teşekkür ediyor, en derin saygılarımı sunuyorum kendilerine...

‘Sakallı Celal’i ilgiyle okudum ve sizlerin de okumanızı öneririm…

Esin Bozdemir

* Orhan Karaveli - Sakallı Celal (13.baskı)

* Bir dönem Doğan Apartmanının bir göz odasında da yaşamını sürdüren
Sakallı Celal'in Doğan Apartmanı sakinlerinin anılarına dair okumak için
tıklayınız  Hiiiii!!! Sakallı Celâl...