Ahırkapı Feneri Tarihi Yarımadanın İlk Kandili

Deniz, hayatımızda ayrı bir dünya, ayrı bir anlamdır her birimiz için. Deniz kokusu almadan, denizlerin esintilerine kapılmadan, ağları, sandalları, martıları seyretmeden olmaz!.  hele ki beyaz bir güvercin gibi zarif kulesiyle geceyi aydınlatan ve kaptanların kılavuzu olan deniz fenerleri apayrı bir dünyadır.

Umuttur denizler. Umuda açılan sonsuz bir deryadır. Karada umduğunu bulamayan, içi daralan ve enginlerde kaybolmak, derinlere dalmak isteyenlerin sığınağıdır denizler. Ve deniz fenerleri can-kurtarandır.

Fener hikâyelerini duymuşsunuzdur mutlaka. Bu hikâyelerin pek çoğunda, ‘yalnızlık’ baş kahramandır. Yalnızdır fenerci, yalnızdır gemi ve bir yanıp bir sönen ışığı ile yalnızdır fener. Belki de bu yüzdendir fenerlerin öykülerini anlamlı kılan!. Bir fenerin üzerine almış olduğu misyon oldukça önemlidir. Tek başına bir kahramandır o.  Sanki tüm yalnızlığını, endişelerini içine hapsederek umutla ışığını yaymaya çalışması da hep bunun içindir.

Dünyanın yedi harikasından biri olan İskenderiye Feneri...  

Deprem ve fırtınalardan arta kalan son kalıntılarını da M.S. 1500 yılında kaybetmesine rağmen, ölümsüz ismiyle bugün halâ dimdik ayaktadır. (İskenderiye Feneri hk.da)

*****

Ve İstanbul; deniziyle, yedi tepesiyle, köprüleri, kuleleriyle ve tarihi dokusuyla dünyanın en güzel coğrafyasına sahiptir. İstanbul’da yaşamı vazgeçilmez kılan da iki kıtayı birbirine bağlayan boğazıdır. Bir ucu Marmara’ya açılırken, bir diğer ucu da Karadeniz’e açılır. Marmara Denizi her gün çok sayıda balıkçı teknesini, yolcu vapurlarını ve yerli-yabancı gemileri ile oldukça yoğun bir trafik yaşamaktadır. Bu yoğun trafikte deniz yolunun güvenliğini sağlamak, bu doğal güzelliğin devam etmesi adına yapılacak en önemli işlerden biridir. Fenerlerin varlığını gerekli kılan da, deniz trafiğindeki kaza risklerini asgariye indirebilmektir.

AHIRKAPI FENERİ

İstanbul Sarayburnu'nda yer alan Ahırkapı Feneri’ni bilmeyeniz yoktur sanırım.. denizden yüksekliği yaklaşık 36 m, zeminden yüksekliği ise 26 m olan Ahırkapı Feneri her 5,5 saniyede çevresine yarım saniye ışık gönderir. Elektrik motoruna bağlı olarak çalışan fenerin ışığı ise 16 deniz mili uzaklıktan dahi görülebilir. Kızkulesi, Fenerbahçe fenerleri ile bir üçgen içinde koordineli hizmet veren fenerin denizle arasında kalan bölümünden sahil yolu, uzun ve ince bir şerit gibi geçer. 

*****

*****

Yaz kış amatör balıkçıların balık tutup, sahil boyunca yürüyüş yapanların kıyısından geçtikleri fener yolunun arkasında ise tarihi Ayasofya ile Topkapı Sarayı ve şehir surları yer alır.

Deniz havasını solumak için muhteşem manzara eşliğinde Ahırkapı Fenerine uzanan sahil şeridinde yürümek ayrı bir keyiftir… hele ki ay ışığında denizi aydınlatan geceyi yaşamak…ve göz kırpar gibi, bir yanıp, bir sönen fenerin ışık huzmelerinin altında doğa ve tarihle iç içe olmanın ayrıcalığı içinde yol almak anlamlıdır. Yolculuğunuz gitmek istediğiniz yere kadar uzanır. Sınırsız hayaller, edinmiş olduğunuz bilgiler, duyduğunuz hikayelerle açıla-bildiğiniz kadar açılırsınız..

Türkiye kıyılarına ilk kez fener konulması 1755 yıllarına rastlıyor. Ahırkapı Fenerinin yapılış öyküsü ise bir deniz kazasına dayanıyor.

Osmanlı İmparatorluğu döneminde 1755 yıllarında Mısır’dan gelen Hacı Kaptan idaresindeki bir gemi hava şartlarının kötü ve görüş mesafesinin düşük olması neticesinde Kumkapı’da karaya oturur.

Olayı haber alan devrin padişahı III. Osman (1754-1757) Sadrazam Mehmed Said Paşa (1755-1756) ile derhal Kumkapı’ya giderek kazazedelere yardımcı olurlar.

Kazazedelerden birisi Sultan III. Osman ile konuşarak;


" Eğer burada ve sur üstünde bir fener yapılıp da, her gece kandiller yakılırsa, böyle uzaklara gidip gelen gemiler ışığı görünce yollarını bulurlar. " der. (III. Osman Görsel: burdan)

Bunun üzerine Sultan III. Osman bu görüşü isabetli bularak buraya derhal bir fener yapılmasını buyurur. Hazırlıklara başlanılarak Kaptan-ı Derya Süleyman Paşa nezaretinde inşa edilen fener 1755 senesinde ahşap olarak tamamlanır. (Sadrazam Mehmet Said Paşa Görseli: buradan)

Ahırkapı Feneri Marmara surlarının Otluk kapısı mevkisinde bir burcun üzerindedir. Kandillerinde kullanılan yağ hemen üzerindeki Topkapı Sarayından temin edilir. Ayrıca İstanbul’un ilk feneri olması yönüyle de dikkat çekicidir.  Fenerin işletmesi önce Bostancı Ocağı tarafından yapılırken, Sultan I. Abdülhamid (1774-1789) devrinden itibaren gedik usulüne göre fenerin yönetimi babadan oğula geçer.

Tarihi yarımada da bulunup Ayasofya'ya, Sultanahmet camisine komşu olan Ahırkapı Feneri bugünkü haline 1857 yılında -yeniden inşa edilerek- kavuşur.  (Ahşap fenerin yangınlarda zarar görmesi üzerine 1857 yılında Sultan Abdülmecid (1839-1861) zamanında fener, sahilde taştan tekrar inşa edilmiştir. )

1200 litre zeytinyağı kapasiteli Ahırkapı Feneri

Yapıldığı yıllarda 12 kandille aydınlatan Ahırkapı Feneri, o dönem Fenerbahçe Feneri’yle birlikte yılda toplam 1200 litre zeytinyağı tüketiyormuş. Zeytinyağı sizi düşündürebilir elbette!!! Ama,İngiltere’de kurulan ilk deniz fenerlerinin de balina yağı yakımıyla ışıldadıklarını biliyor muydunuz!

Fransızlar tarafından ışığın belli aralıklarla yanıp sönmesini sağlayan kurmalı bir mekanik aksam bugün de işlerliğini sürdürmektedir. Kaynağın önünde dönen bir perde, fenerin arada çakıp, sönmesini sağlamaktadır.

Bu arada Ahırkapı adı nereden gelmektedir?

Bir görüşe göre; Topkapı Sarayı’nın etrafını çevreleyen Sur-ı Sultânî ’nin (Sultan Surları’nın) üzerindeki kapılardan biri olup, adını hemen yanında bulunan Osmanlı ordusunun toplarını çeken top arabacıları ocağına bağlı olan ve bu top arabalarını çeken atların ahırlarından almış. Bu kapıdan sadece ahırlara ulaşılabildiği için “ahır kapısı” olarak anılmış.

(Bizans Devri’nde de, ilk kez İmparator III. Mihail’in atlarının ahırı burada kurulmuş, sonradan da sürekli ahır olarak kullanılmış).

Diğer bir görüş ise; Marmara Denizi kıyısındaki en son kapı olmasından dolayı, halk arasında bu kapıya “âhir-kapı” adı verilmişti (Âhir: Son, en son).

Ahırkapı feneri ve Lik Ailesi Kadınları

Bu fener Fransızlarla yapılan imtiyaz anlaşmasına göre Fransız fenerler idaresi tarafından yapılmış olup, 1907’den 1989 yılına dek Lik ailesi Ahırkapı fenerinin idaresini üstlenmiştir. 

Gerek inşasının öyküsü gerekse şahit olduğu olaylar nedeni ile gerçek bir tarihi hazine olan Ahırkapı Feneri'ni daha da ilgi çekici hale getiren bir unsur da, bu feneri geçmişte yüzyıla yakın bir süre ile Lik ailesinin, özellikle de kadınlarının tarafından idare edilmesidir.

Ahırkapı Feneri ve Lik Ailesi 

(Görsel burdan)

Görev başlangıç-bitiş tarihleri

 Sait Abdi Lik   (1907 / 07.05.1941) - Makbule Lik   (14.07.1941 / 13.07.1962) 

Zülfiye Lik  (15.01.1938 / 13.07.1960)  - Sevinç Lik  (01.08.1960 / 18.04.1995) 

Feruze Lik   (02.08.1962 / 14.03.1989)

Bu fenerde ilk hizmete başlayan Sait Lik’tir 1907 göreve başlar. 1938 Sait Lik ‘in birinci gardiyan olması ile ikinci gardiyanlığa eşi Zülfiye Lik atanır. 1941 yılına gelince Sait Lik yaşlılıktan emekliye ayrılır. Ardından Eşi Zülfiye Lik birinci gardiyanlığa, eltisi Makbule Lik ise ikinci gardiyanlığa atanır. Ve böylece Ahırkapı Feneri idaresi 1995 yılına kadar sürecek olan kadınların hâkimiyetine geçer. 1960 yılında Zülfiye Lik yaş haddinden emeliyle ayrılır. Makbule Lik birinci gardiyanlığa ikinci gardiyanlığa ise oğlu Haldun Lik ‘in hanımı Sevinç Lik atanır. Ahırkapı Feneri eltilerin idaresinden kayınvalide gelin hâkimiyetine geçer.

1962 yılında ise Makbule Lik yaş haddinden emekli olunca gelinlerin hâkimiyeti sürer Ahırkapı fenerinde önce Feruze Lik emekli olur 1989 yılında sonra Sevinç Lik 1995 yılında ve Lik ailesinin 80 yılı aşan hükümdarlığı sona erer. Lik ailesi fenerde görevli bulundukları dönemlerde basının ilgi odağı haline gelir.Işık kaynağı olarak elektrikten önce sırayla gaz lambaları, lüks lambalar ve gazlı sistem kullanılmış Bu iri gaz ve lüks lambalarını Feruze ve Sevinç Hanım da kullanmışlar.  Fenerdeki gazlı sistem, kulenin üst kısmında, dönerek yükselen merdivenler arasındaki boşluğa monte edilmiş iki tank ve mekanik aksamın bulunduğu çanaklığın altındaki sağanlığa yerleştirilmiş kumanda-kontrol mekanizmalarından oluşuyormuş. Işığın gaz alevi ile sağlandığı bu sistem 1923 yılından kalma. Fenerciler bu sistemi kullandıklarında, mekanik sistemin kurgu mekanizmasının çalıştırılmasının yanı sıra, yanıcı ve yakıcı gazların bulunduğu tankların basınç derecelerini de sürekli olarak kontrol altında tutup, basınç düştükçe pompaları çalıştırarak gaz akışının düzenli olmasını sağlamakla da yükümlüymüşler .
Fenere bağlı bir hayat: ister istemez Lik Ailesi'nin yaşam tarzını büyük ölçüde etkilemiş Hayatları hep fener çevresindeki arazide geçmiş. Bir röportajda, çalıştıkları mekâna bağlılıklarını "Son yirmi yılda dışarı çıktığımız akşamların sayısı beşi geçmemiştir" diyerek anlatmışlardır. (yazının tamamı için bkz. Denizhaber, 'Ali Bozoğlu'.)

Denizdeki insanların can ve mal emniyeti için gecelerini gündüzlerine katıp gemilere yol gösteren bu fedakar insanlar var oldukça, fenerlerimizin ışığı hiç sönmeyecek ve denizlerimiz hep aydınlık olacaktır. 

Ahırkapı Feneri'nin kuruluş tarihi ve kadınların yönetiminde kuşaklar boyunca devam eden fenere bağlı hayatların izlerini sürerken... bu fedakar insanlara, özellikle hemcinslerim olan kadınlara saygım ve inancım bir kat daha arttı.. Her birini saygıyla anıyorum.

Esin Bozdemir

Boğaz'ın Antik Gelini
KIZ KULESİ

Yardımcı Kaynaklar: Denizcilik Dergisi + İnt Medyası + Kıyı Emniyeti 

Denizhaber- Ali Bozoğlu; 'Ahırkapı Feneri ve Lik Ailesi' - Kolaj Görsel: burdan