Erzincan'ın tarihi ilçesi Tercan

Yeşillikler arasındaki Üzümlü’den ayrıldıktan sonra, yolculuğumuz yine harika manzaralar içinde devam ediyor. Fırat’ın üzerini süsleyen kimi taş, kimi asma köprülerin arasından geçerken, bir yanımızda da tren yolu bize eşlik ediyor.. birbiri ardına oyulmuş derin dağ yarıklarının, tünellerin içinden geçiyoruz.. hele ki konik şekilli dumanlı dağların seyrine doyamıyoruz. ‘Hani daha geniş bir zamanımız olsa, alsam elime fırçamı ve bu harika pastoral manzarayı yansıtabilsem tualime’ diyerek iç geçiriyorum. Çünkü öylesine güzel ki dağ sıraları… 

Köroğlu Dağları - Tercan

yeşilin her tonu, yanımızdan akıp geçen Fırat’ın kolları, gökyüzünün maviliği ile birleşen ormanlar, çayırları süsleyen bin bir renkli çiçekler ile bu görsel şölen, insanı şair de yapar, ressam da!.

Tercan, Doğu Anadolu’nun kuzey batısında, Erzincan İlinin doğusunda ve Yukarı Fırat Havzasında yer alıyor. Kuzeyinde Erzurum’un Aşkale İlçesi ve Erzincan’ın Çayırlı İlçesi, güneyinde Tunceli’nin Pülümür İlçesi ve Bingöl’ün Yedisu İlçesi, doğusunda Erzurum, batısında ise Çayırlı İlçesi yer alıyor. İlçe 1.derece deprem kuşağında yer alıyor. 

Köroğlu Dağları

En yüksek yeri 3071 m. ile Dumanlı Dağı. Fırat Irmağının kollarından olan Karasu ve Tuzla Çayı İlçe topraklarında birleşiyor. Pekeriç, Kargın, Üçpınar ve Beşkaya Ovaları İlçenin belli başlı tarım alanlarını oluşturuyor.

Yolculuğumuz bu yüzden oldukça keyifli geçiyor. Pırıl pırıl bir gökyüzü ve ışıltılı bir güneş var. Hava da ne çok sıcak ne de soğuk. Keyfimiz iyi anlayacağınız.

Tercan’a yavaş yavaş yaklaşmaktayız…

Erzincan’a 40 km sonra Sansa Köprüsü ve 500 metrelik daracık bir geçit, kanyon gibi… Dağlardan akan suların, köpüre köpüre coşkuyla Fırat’a döküldüğü bu çılgın bölge artık raftingcilerin!.. 

*****

Asma köprü - Tercan

Asma köprünün başka bir açıdan (trenden) görüntüsü

Yeşil alanların toplam yüzölçümü içindeki payı yüzde 11 olan ve bu konuda Türkiye’de ilk sırayı alan Erzincan ve ilçeleri, doğaseverlere ve sporculara öylesine sengin olanaklar sunuyor ki…

Örnek mi diyorsunuz! Hemen söyleyeyim size; 

Kemaliye Karanlık Kanyon ve Sansa’dan Erzincan’a rafting, Gögne ve Tercan barajlarında su kayağı, Refahiye Sakaltutan mevkiinde kayak, yamaç paraşütü, doğa yürüyüşü, cirit, avcılık, mağaracılık, dağcılık, Girlevik Şelalesi’nde buzul tırmanışı…

Ayrıca, şehrin ortasında kükürtlü havuz, doğal jakuzi ve çeşmelerden akan doğal maden suyu...

Tanrı doğanın bütün nimetlerini ve güzelliğini cömertçe sunmuş ‘canların yurdu Erzincan’a!

Bu güzel ve önemli detayları anımsadıktan sonra yine yola devam edelim.. neredeyse varmak üzereyiz Tercan’a..

Sansa’dan sonra Fırat eski coşkusunu yavaş yavaş kaybediyor.. Demirkapı Tren istasyonu, Yollar-üstü Köyü, Altınkent, Tuzla Suyu ile Karasu’nun birleştiği yerde tümüyle yontma taştan yapılan, ancak sadece ayakları kalan tarihi Kötür Köprüsü ve Mercan… 

Tarihi Kötür Köprüsü - Tercan

Tarihi Kötür Köprüsü'nün tren camından görüntüsü

ve bir Kadın Hükümdar olan Mama Hatun’un on yıl egemenliği altına aldığı Erzincan’ın güzel ilçesi Tercan’a giriyoruz…

Ama önce, ucundan kıyısından da olsa Tercan’ın tarihine dokunalım…

Tercan’ın bir yerleşim merkezi olarak ne zaman kurulduğu kesin olarak tespit edilememekle birlikte, yöre; Huriler, Asurlar, Hititler, Medler, Persler, Romalılar Urartular ve İslamiyet′in yayılma çağında bir süre de Araplar′ın hakimiyetinde kalmış.Yörede kesin Türk hakimiyeti Malazgirt Zaferi′nden bir yıl sonra başlamış. Bölgeyi Selçuklular′a tabi olarak Saltuk’lular yönetmiş. İlçe merkezinin bu beyliğin yöneticisi Mamahatun tarafından 1190 yıllarında kurulduğu tahmin edilmektedir.

Çeşitli Türk beyliklerinin hakimiyetinde kalan Tercan, Cengiz ve Timur Ordularının da istilasına uğramış. 1473’de Otlukbeli Zaferi ile başlayan Osmanlı hakimiyeti 26 Mart 1916 yılına kadar sürmüş, bu tarihte ilçe Rus istilasına uğramış. 19l5-1918 yılları arasında ilçe merkezi ve köyleri Ermeni katliamına sahne olmuş.

Nihayet 17 Şubat 1918‘de Tercan işgalden kurtarılmıştır.

Tercan’ın meydanında, ara sokaklarında şöyle kısa bir tur atıyoruz. Üzümlü'de olduğu gibi Tercan'da da bir hareketlilik gözümüze çarpıyor. 

*****

Tesadüf o ki Tercan’a ayak bastığımız gün, Tercan’ın da köylü pazarının kurulduğu günmüş. Üstelik pazarın bir yolu da Mama Hatun Külliyesi’nin arka duvarlarına kadar uzuyormuş.

*****

Tercan'da pazar yeri

Mama Hatun Camii

Mama Hatun Camii'nin taş süslemeleri ve detayları..

Tercan'ın sevimli küçük pilotları

bir böcek, üç de kelebek ;) 
şirineler çok da güzel poz verdiler :)

Tercan’ın bu kısa tarihinin ardından, sokaklarında da kısa bir tur attıktan sonra... gelelim Tercan’a muhteşem eser bırakan Mama Hatun’a.

Tercan’da bir kadın hükümdar: MAMA HATUN

Saltukoğulları Hükümdarı 2. İzzettin Saltuk’un kızı Mama Hatun 1191 yılında bu beyliğin hükümdarı olmuş.  Eyyübilerin Bitlis yöresindeki Ahlat’ı kuşattıkları sırada çevre beyliklerine ait ordularla, onların yardımına giden kuvvetlere komutanlık yapmış! Yeğenlerine karşı kararlı ve güçlü bir şekilde mücadele ederek on yıl hükümdarlığını sürdürmüş. Kadın olmanın verdiği güçlükler nedeniyle bir süre sonra siyasetten ayrılmış. Ondan sonraki yıllarda nasıl yaşayıp, kaç yaşında öldüğü bilinmiyor. Ancak, hayatının son, yıllarını Tercan’da geçirmiş olması ve buradaki türbeye defnedilmesiyle ilçe bir süre onun adıyla anılmış.

*****

Mama Hatun Türbesi - Tercan

Mama Hatun Türbesi

Bu güçlü kadın Ortaçağ Türk mimarisinin en ilginç ve önemli eseri kervansaray, hamam, mescit ve kendi türbesinden oluşan görkemli bir külliye bırakmış. Zarif işçiliği ile külliye’nin bulunduğu alana vardığımızda karşımıza çıkan bu muhteşem yapı bizi oldukça etkiliyor.

*****

Saltuklu döneminde Mama Hatun için yaptırılan türbe önce giriş portalında, taşın dantel gibi işlendiği zarif nakışlarıyla göz kamaştırıyor. İnanılmaz bir ince işçilik bunlar!.. taş usta sanatçıların ellerinde hayat bulmuş adeta. Kapının üzerinde bulunan beş kitabenin dördünde Kuran’dan alınan ayet, Hz. Muhammet ile dört halifenin adları, birinde ise Ahlatlı mimarın ismi yazılıdır. Kendine özgü mimarisi ile dikkat çeken türbe, Ahlatlı Ebul-Nema Bin Mutafattal’ın bir eseridir.

Mama Hatun Türbesinin dış cephesindeki taş işçiliğindeki detaylar...

Ortadaki sivri külahlı kümbet, kervansarayda olduğu gibi sarımsı kesme kireç taşından yapılmış. İki bölümden oluşuyor. Ortadaki kümbet 2.5 metre kalınlığında dairesel duvarla çevrilmiş. 11 nişin olduğu bu bölümlere, Mama Hatun’un yakınlarının sandukaları yerleştirilmiş.

Mama Hatun Türbesinde yer alan yıldız motifi

Evliya Çelebi Seyahatnamesinde, kadın hükümdara ait süslemeli mermer bir sandukanın varlığından bahsetmiş. Ancak, şu anda orjinali burada bulunmamakta imiş. Yerine sıradan bir sanduka konulmuş.

Ortada yükselen iki katlı kümbetin dış cephesi sekiz bombe dilimden oluşuyor. Her köşesinde, ince uzun sütunlar yer alıyor. Sekiz köşeli kaide üstünde yükselen kümbetin altında çapraz tonozlu mezar odası bulunuyor. Türbenin üst katında ise mescit bulunuyor. Bordürlü, dikdörtgen niş içindeki mazgal pencereler; üzüm salkımı, ‘palmet ve rumi’ süslemeleriyle daha çok Selçuklu yapısında görülen özellikleri yansıtıyor.

Mama Hatun Külliyesi: Kervansaray ve Hamam

Geniş bir alanı kaplayan külliye oldukça gösterişli.

Devam etmekte olan restorasyon ve onarım dolayısı ile ne yazık ki Külliyede rahatça dolaşamıyoruz. Biraz da olsa görüntü alabilmek için izin istiyoruz çalışanlardan.. 

Kapatıp gözlerimi güçlü imajı ve zarafeti ile Mama Hatun geliyor gözlerimin önüne!.. Sanki bir çift ceylan gözü, bizi izliyor(muş) duygusuna kapılıyorum o an!.. taşlara dokunmak isteği duyuyorum kuvvetlice.. bu taşlar ki zamanda yolculuğa taşısın bizi!.. Mama Hatun’un ‘hoşgeldiniz’ diyen sesini duyar gibi! oluyoruz.. tüylerim o anda diken diken!..  kalbim yerinden çıkacak gibi!..

Tarihi mekanlarda bulunurken yaşadığım birbirine benzer duyguları yine, yeniden yaşıyorum.. bu yolculuklara ben sık sık çıkıyorum.. Ruhum bir orada bir burada!. Eşimin ‘hadi bu mekanda bir poz da sen ver’ sesi ile kendime geliyorum J  gülümseyerek poz veriyorum! Şip! Şak!..tamamdır J

Burası da sarı renkte, düzgün kireç taşı ile inşa edilmiş. Çevre duvarı konik çatılı 16 silindirik yarım kule ile desteklenmiş. Taç kapı, sivri kemerli.  Girişin sağında ve solunda dikdörtgen planlı mekanlar bulunuyor. Ortada üstü açık avlu, kuzey ve güneyinde de yük hayvanları için uzun ahırlar yer alıyor. Onarımdan sonra bazı bölümleri değiştirilen kervansaray bitince 22 dükkan ve üç salonuyla turizmin hizmetine girecekmiş.

Kervansaray’ın hemen kuzeydoğu köşesinde ise Mama Hatun Hamamı bulunuyor. Bu günün rezidansı o günün külliyesi anlayacağınız. Tüm kompleksler külliyenin içinde mevcut. Hamamda 20 oda ve bir de göbek taşı varmış.

Tarihi taş konak

Ve.. şimdi biraz da külliye’nin arka sokaklarını dolaşalım..

Külliye’nin arka sokaklarında Cumhuriyet döneminden kalma birkaç güzel taş bina var. Tercan’ın tarihi evleri , Tercan Teknik ve Endüstri Meslek Lisesi binasından yaşatılan mimari doku da görülmeğe değer. Mama Hatun Külliyesi ile bir bütünlük oluşturuyor. 

Tercan Teknik ve Endüstri Meslek Lisesi - tarihi mimarisi ile dikkat çekici..

******

Taşların rengi, ince işçiliği ile taşlarda adeta bir kadın ruhunun inceliği ve zarafeti var.  Temennimiz bu değerli tarihi yapıların korunması ve turizme kazandırılabilmesi için gereken düzenlemelerin, bilgilendirmelerin (turistlere yönelik açıklayıcı bilgilerin)  restorasyonların bir an önce yapılmasıdır.

*****

Kolaj Foto.buradan; Panoramio

Tercan ilçesi Mama Hatun Külliyesi, türbesi, hamamı, , tarihi evleri, Tercan Meslek Lisesi yapısı dışında, Abrenk Kilisesi ve Çadırkaya (Pekeriç) Kalesi de bu bölgede görülmesi gereken yerler arasında. Ancak, bozuk arazi, güvenlik ve zaman açısından yeterli vaktimiz olmadığı Abrenk Kilisesi ve yakınındaki dikili taşları ve Pekeriç Kalesi’ni görmeye gidemiyoruz. (yukarıdaki kolaj foto.) Başka bir bahara olabilir mi!.. biraz zor gibi görünse de!.. biz bilgi olarak not düşüyoruz kendi hanemize!..

Tercan’dan sonra Erzincan’ın bir başka ilçesine gitmek üzere yollara düşüyoruz yine.. en kısa zamanda görüşmek üzere ...

Esin Bozdemir


Tercan Gezimizin video görüntüleri; 

'Cimin Üzümü' ile meşhur Erzincan'ın Üzümlü ilçesi bkz

Erzincan'dan izler ve yansımalar 
Tercan - Üzümlü - Otlukbeli

Gezimizin bir de Doğu Ekspresi 
ile gerçekleştirmiş olduğumuz bölümleri için bkz