Adalet arıyorsan eğer, Priene’ye git!

Yaşadığı çağa damgasını vuran ve uygarlık tarihinin ilk müzakerecisi ve adaletin temsilcisi olan Bias’ın kenti Priene’de antik çağların izlerini sürmek üzere Ege’nin gizemli bölgelerine doğru yol alıyoruz yine. İzmir-Selçuk-Söke yolunda, Söke'yi geçer geçmez tabelalar Priene'yi işaret ediyor. Ayrımdan yaklaşık 25 kilometre sonra antik kente ulaşılıyoruz. Anımsarsanız biz buraya gelmeden önce, sırasıyla Selçuk ve çevresindeki antik kentleri ve Milet Antik Kenti’ni gezmiştik.

Priene küçük bir yerleşim olmasına karşın İon Birliği içinde oldukça önemli bir kentti. Nedeni ise, İonialılar'ın dinsel merkezi olan ve birliğin toplantılarının yapıldığı Panionion'un Priene topraklarında olması ve burada yapılan toplantılara başkanlık edecek rahiplerin Priene’liler arasından seçilmesiydi.

Diğer bir neden ise, antik çağın yedi bilgesinden biri olan Bias'ın Prieneli olmasıdır.

Burası Menderes Nehri’ne yenilmiş Miletos gibi Limanı karanın içlerine itilmiş bir kentti. Günümüzde deniz kıyısından yaklaşık 9 Km içeridedir. Bu şirin İon kentinin birbirini dik kesen sokaklarına ızgara planı erken dönemde uygulanmıştı. 

Şimdi biz de Priene’li Bias’ın topraklarındayız :)   Bias’ın adalete olan inancı, erdem sahibi eğitmenlerin yönlendirmesiyle Priene meclisindeki ticaret davalarında savunma hakkını kullanmak isteyenlerin yanında duruşu ve güçlü hitabet özellikleriyle de yıllar içerisinde yaşadığı zamanın ruhuna uygun bir sembol isim haline gelmiş. Ve antik çağın yedi bilgesi arasında adından çok söz ettiren bir insan olmuş. Öyle iken, antik çağda bilgeliğin ödülü olarak kabul edilen üç ayaklı bronz sehpayı dahi;  

“Bilgelik tanrılara yakışan bir ünvandır ve onu en çok hak eden Apollon’dur. Ben ise, bir ölümlü için en yüce olanı, adil bir adam olarak anılmayı isterim” sözleriyle geri çevirmiş. İşte böyle de mütevazi bir insan oluyormuş kendileri ...

Denize paralel caddeleri kesen, dar, yaklaşık 3.5 metrelik sokakları yukarı doğru olan Priene'de tarihi taşlı yollarda, patikalarda ve merdivenlerde yürümek farklı bir duygu yaşatıyor bize de.

Bouleuterion - Meclis Binası

Priene diğer ‘polis’ site devletlerine göre daha mütevazi, ama demokrasisi daha gelişmiş bir yerleşimdi. Priene ‘ Ephesos ‘ Efes ya da Atina’nın yarısı kadar bile değilken, meclis binası en az onlarınki kadar büyük ve görkemliydi.

Ayrıca, Priene mahkemeleri en zor davalarda dahi öyle adil kararlar alırdı ki, bu yüzden tüm Ege Coğrafyasında adını altın harflerle tarihe geçirmiş bir kent olarak yerini almıştı.  

"Adalet arıyorsan eğer, Priene’ye git!" denilmekteydi. Çünkü  Bias’ı döneminin diğer bilgelerinden ayıran en önemli özelliği savunma yeteneği idi. Bu yeteneğini hep doğrunun, iyinin ve haklının tarafını tutarak ve haklıları savunarak hayata geçirmiştir. Bias’tan sonra, "hakimsen, bir Prieneli kararı ver" denilmeye başlanmıştı. (yanda meclis planı) 

Başka bir gizemlilik var Priene’de.  Samsun (Mykale) dağının eteklerine kurulu kentin Büyük Menderes Deltası'na ve Ege Denizi'ne hâkim manzarasının yanı sıra insanı ezmeyen mimari özellikleri sayesinde kentin sokaklarında dolaşırken, daha önce gezmiş olduğumuz antik kentlerde hissetmediğimiz bir duygu yaşıyoruz. Bunda antik kentin yerleşimi, konumu kadar bilge Bias’ın kulağımıza fısıldayan öğretilerinin de etkileri olduğu bir muhakkak. Çünkü Bias doğru bildiğini yapmak için türlü sözcüklerle oynayan bir sihirbaz adeta. Usta müzakereci ve bir avukat aynı zamanda.

''Bütün servetimi yanımda taşırım'' diyerek bilginin en büyük servet olduğuna vurgu yapan Bias'a asıl ününü ise Lidya'nın efsanevi kralı Alyattes  ile yaptığı bir konuşma kazandırmıştır. (Bazı tarihçiler bu karşılaşmadaki kralı Alyattes’in oğlu olan 'Karun kadar zengin' deyimindeki Karun' adının da sahibi ‘Kroisos’ olarak da anarlar). Gelelim Bias'la Alyattes’in arasında geçen o olayı anlatmaya:

Lydia’nın İonia’daki tahakkümünün arttığı ve karadaki tüm kentlerini haraca bağladıkları dönemde Bias Lydia sarayına arabulucu olarak gönderilir. Tahtında mağrur bir edayla oturan Alyattes adalılara karşı bir donanma hazırladığını, yakın bir zamanda sefere çıkacağını söyler. Bias bunun üzerine adalıların binlerce at satın aldıklarını ve önce davranıp karaya çıkarak Lidya’yı işgal etmek istediklerini söyler. Alyattes, “Denizden başka bir dünya tanımayan halklar nasıl olur da karada savaşırlar” diyerek yanıtlar. Bias; “Siz denizi ne kadar biliyorsanız, onlar da karada savaşmayı o kadar iyi becerirler” karşılığını verir.

Alyattes Bias’ın kendisine vermiş olduğu bu bilgi ve yorum karşısında onu kutlar. Ardından Bias bu haberin aslında doğru olmadığını söyler. Böyle bir örnekle Bias, kendisine göre doğru görünenin gerçekte ne kadar yanlış olduğunu kanıtlamak istemiştir. Bunun üzerine Alyattes adalılara saldırmaktan vazgeçer, çünkü çok az bildiği denizcilik yöntemleriyle adalılara karşı işgal girişimini göze alamaz.

Bir başka örnek ise; Alyattes Bias’ın gençlik yıllarında Priene’yi kuşattığında bir başka oyunla Alyattes’i yola getirir. Kuşatmadan sonra kentte ciddi bir kıtlık baş gösterir. Bias iki katır alıp bunları kısıtlı imkanlarıyla besleyerek tıka basa doyurup şişirir. Bu durum karşısında herkes deli gözüyle bakmaya başlar kendisine. Oysa Bias'ın bir bildiği vardır elbet. Bir sabah bu gürbüz katırları Alyattes’in ordugâhının bulunduğu araziye salıverir. Alyattes bu karınları şiş sağlıklı katırları görünce Priene’de uzun süre yetecek kadar erzak stoğu bulunduğunu düşünür. Gönderdikleri elçiyi büyük bir salonda ağırlar. Dev kum yığınlarının üzerini elindeki son mısır taneleriyle kaplar. Bolluk görüntüsü vermeye çalışır, ve elçinin inandığı bu tahıl bolluğu karşısında ardından Lydialı’lar kan dökmek yerine makul bir haraç anlaşması yaparak evine döner.  İşte, Bias kendine has uzlaşmacı yöntemiyle onları alt etmiştir.

Dikkat çeken bir diğer yapı ise Athena Tapınağı.  Romalı mimar Vitruvius’un sözünü ettiği, sıradışı İyonik Athena Tapınağı, Pytheos ustanın eseriydi. Ayağa kaldırılıp restore edilmiş sütunları hangi açıdan bakarsanız bakın görsel etkisinden hiçbir şey kaybetmiyor. Sırtınızı denize verip baktığınızda, tapınağın Samsun Dağı'nın heybetiyle yarıştığını görürsünüz. Dağ tarafından bakıldığında ise ortaya bambaşka bir manzara çıkıyor. Bu kez tapınak sonsuzluğa açılan bir kapının eşiğinde durur gibi heybetli mi heybetli.

*****

Antik kentin tiyatrosu ise son derece etkileyici.  MÖ 3. yüzyıla tarihlenen ve 5000 kişilik olduğu düşünülen tiyatro oldukça sağlam durumda.

En ön sıradaki beş adet koltuk ve bunların tam ortasındaki sunak taşı hemen dikkatimizi çekiyor. Bu koltuklarda kentin ileri gelenleri otururmuş. Sunak taşında ise oyun başlamadan önce şarap ve tiyatro tanrısı Dionysos adına kurban töreni yapılırmış. Bir  de o günlerdeki yaşantıyı hayal etmemizi kolaylaştıracak bir başka detay daha dikkatimizi çekiyor.  Oturma yerlerinde görülen dört köşe delikler de nedir acaba. Meğer bu delikler, izleyicileri yağmurdan ya da güneşten korumak için kullanılan tentelerin direklerini tutturmak içinmiş.

Athena Tapınağı'nın sütunları, Tiyatro’nun yanındaki agora, Zeus Tapınağı, Demeter Tapınağı, Eşsiz boluleuterion binası, güzel taş işçilikli surları ve konutları bir hayli ilginç.

116 metre uzunluğundaki Kutsal Stoa, tiyatroya yakın gymnasium, sukemerleri, Doğu Roma dönemine ait kale ve piskoposluk kilisesi de buraya kadar gelmişken görülmeden gidilmemeli.

1633 yılından günümüze kadar Batılı arkeologlar kenti kazmışlar. Özellikle Almanlar ve İngilizler Osmanlı’nın çöküş döneminde kentin bazı tapınaklarını ve eserlerinin çoğunu  (başta Berlin Müzesi’ne olmak üzere) pek çok ülkeye taşımışlar.

Bu gezimizi Bias’ın sözleriyle bitirelim..

Prieneli Bias yaşadığı çağda insanlığı;  adalete, doğruya, iyiye yönlendirir, O’nun haksızlığa tahammülü yoktur ama her zaman temkinli olmayı tavsiye eder:  

‘İşe başlamak için acele etmeyin ancak işe başladığınızda sıkı sıkıya sarılın’ der. “Yaptığınız şey üzerinde düşünün.” - “Çok dinleyin, yerinde konuşun.” - “İkna ederek alın, zorlayarak değil.”

“Yanılmamak için erken konuşmaktan nefret edin; ardından pişmanlık gelir.”

 “Size mirasım açıktır; merhamet sahibi olun ve birbirinizin halinden anlayın. Topraklarınıza ancak bu sayede barış ve huzur gelecektir.” der

Bugün, her zamankinden çok, adalete ihtiyaç duyduğumuz süreçlerden geçerken… antik çağlardan gelen bu öğretilere kulak vermeli..

Sonbaharla birlikte havaların biraz daha serinlediği ve doğa yürüyüşleri için de elverişli olan hazan mevsiminin en güzel günlerini yaşadığımız şu günlerde,  bölgenin yakınlarına yolunuz düşerse eğer, mutlaka bu antik kenti ve yakınındaki civar köyleri de ziyaret etmenizi öneririm.

Esin Bozdemir

Antik Çağın Bilgesi Priene'li Bias