Alman Çeşmesi 'Deutscher Brunnen'

İstanbul’u keşfetmek istiyorsanız eğer, onu sokak sokak dolaşmalısınız. Karşınıza çıkan her eserde kendinizi bambaşka hikâyelerin içinde bulurken, tarihe hiç duymadığınız kadar ilgi duyacak... ve her keşif sonrasında kendinizi bir başka rotayı çizerken bulacaksınız.

İstanbul’da keşif yapmanın sonu yok.. Ömür biter İstanbul bitmez…İstanbul’da sayısız tarihi eser var. Bu eserlerin bazıları var ki, onları görmeden olmaz.. Hele ki, hikâyelerini bilmeden hiç olmaz. 

Çoğunlukla tarihi İstanbul’u gezerken bu eserler objektiflerimize giriyor ve onları sizinle konu bütünlüğü içinde kısa da olsa tanıtıyoruz... Ama bugünden itibaren, biraz daha kapsamlı olarak, bu eserlere yer vereceğim. Halk arasında daha çok ‘Alman Çeşmesi’ olarak anılan 'Kayser Wilhem Çesmesi'ne daha bir yakından bakıp, bu eseri büyüteç altına alacağız. 

Sultanahmet Meydanı’nda, I. Ahmet Türbesi’nin tam karşısında kendine has mimarisi ile güzel bir çeşme görürsünüz. İşte o çeşme Osmanlı Alman dostluğunun bir simgesi olarak 1898 yılında Alman İmparatoru Kayser Wilhelm tarafından Sultan II. Abdülhamid’e armağan edilmiştir. Ve bu yüzden  halk arasında ‘Alman Çeşmesi’ olarak anılagelmiştir.

Bizanslılar’ın Hipodrom, Osmanlılar’ın ise At Meydanı dediği meydanın başında yer alan çeşme, Mimar Spitta tarafından çizilmiş. Ve çeşme, Mimar Schoele başta olmak üzere Carlitzik ve Joseph Antony’nin de içinde bulunduğu mimari ekiple şekillendirilmiş.  Bu çeşme Alman mimarisinde örneği görülen çeşmelere benzemediği gibi, klasik Osmanlı çeşmelerine de benzememektedir. 

İmparator II. Wilhelm’in hediyesi olan Sultanahmet Meydanı’ndaki Alman Çeşmesi, Kayzer’in 42. Doğum günü olan 27 Ocak 1901 günü törenle açılır.

(fotoğraf buradan)

Peki İmparator II. Wilhelm bu hediyeyi Sultan II.Abdülhamid’e neden vermiştir! Bu, öyle ülkeler arasında alışılagelmiş türden pek formalite bir hediye değil çünkü.

Kayzer II. Wilhelm, Bağdat Demiryolunu inşa etme imtiyazının Almanlara verilmesine karşılık, ‘Alman Çeşmesi’ni yaparak Sultan II. Abdülhamid’i ödüllendirmiştir.

Kayser II. Wilhelm’in 18 Ekim 1898’de Hohenzollern İmparatorluk yatı ile İstanbul’a gelirken amacı, Bağdat demiryolu projesini hayata geçirmekti. Kayser’in dünya politikası hedeflerini gerçekleştirebileceği ön adım, Bağdat Demiryolu idi. Bağdat Demiryolu Avrupa ve Asya arasındaki en kısa yol olmakla kalmayacak aynı zamanda Süveyş Kanalı geçidine alternatif teşkil edecekti. Alman ticaret ürünleri bu yol ile Bağdat’a taşınacak, böylece İngiltere, Mezopotamya ve İran ticaretine büyük bir darbe vurulmuş olacaktı. Almanya Avrupa üzerindeki hegemonyasını daha da büyütmeyi hedefliyordu. Sultan II. Abdülhamid’i ikna eden Wilhelm bu ziyaretin ardından 15 ay sonra, Bağdat Demiryolu yapımının imtiyaz hakkını 23 Aralık 1899’da imzalanan bir ‘irade-i seniyye’ ile Almanlara verilmesini sağlamıştı. (görsel buradan)

İstanbul’dan mutlu ayrılan II. Wilhelm Ortadoğu seyahatini tamamlayarak Berlin’e döndüğünde İstanbul halkına bir çeşme armağan etmeye karar vermişti. Çeşmenin yeri, planı, projesi.. açılış günü gibi detaylarla geçen sürecin ardından… Almanlar amaçlarına ulaşmak için önemli bir kapıyı aralarken, Sultan II. Abdülhamid İstanbul’a hediye edilen bu çeşmenin altında yatan asıl büyük niyeti fark edememiş olmalı ki! bir de bu jeste karşılık II. Wilhelm’in ilgilendiği İskender Lahdini’de neredeyse kaptırıyormuş Almanya’ya.. Sağ olsun dönemin Arkeoloji Müzesi’nin Müdürü Osman Hamdi Bey Padişah’ı bu fikrinden caydırmayı başarabilmiş, böylelikle İskender Lahdi ülkemizde kalabilmiş.

Bir de bir başka önemli bilge ise; Bugünkü Alman Çeşmesi’nin olduğu alanda daha önce Bizans Büyük Sarayı Locası’nı (Kathisma) ya da Hipodrom’un Carceres kapılarının bulunduğuna yönelik görüşler de var, ama daha önemlisi 13. Yy.da Venedik’e götürülen ve günümüzde San Marco Meydanı’nın atları olarak bilinen Heykeltraş Lysippos’un eseri Quadriga’nın (dört atlı,iki tekerlekli yarış arabası) nın bu alanda olduğu varsayımı oldukça güçlüdür. 

Aynı alan 17. Yüzyıl Osmanlısı’nda ise yeniçeri ayaklanmalarında isyancıların idam edildiği ‘Vakvak’ ya da ‘ Kanlı Çınar’ olarak bilinen ağacın bulunduğu yer olarak tarihe geçmiş. Ve orada hâlâ bir çınar ağacı bulunmaktadır. Söz konusu çınar, bu çınar mıdır değil midir! Bazı kaynaklar o çınar, bu çınardır deseler de.. ben İlber Hoca’nın engin bilgisine güvenirim.. Ortaylı; 'bu çınar ‘Kanlı Çınar’olayının yaşandığı çınar değildir.' demektedir. Yandaki Görsel: Buradan - İlber Ortaylı'dan bkz;'Çınar Vakası'  (Vaka-i Vakvakiye)

Almanya’ da yapılıp 1901'de İstanbul’daki yerine monte edilmiş olan çeşme Neo-Bizanten üslubunda sekizgen plan üzerine kubbeli olarak inşa edilmiş. Çeşme Almanya’da hazırlanmış ve parçalar halinde İstanbul’a taşınarak Sultan Ahmet Meydanı’ndaki yerini almış. Alman hükümeti önce hipodrom alanını düzenlemiş, meydanın ağaçlandırılması yapıldıktan sonra Almanya’da hazırlanan çeşme buradaki temeller üzerine oturtulmuş.

Bir kartpostalda Alman Çeşmesi

II. Abdülhamid’in tahta çıkışının 25. Yıldönümü olan 1 Eylül 1900 yılında açılması beklenen çeşme birtakım gerekçelerle (çevre düzenlemesi, kaynak yetersizliği  vs..) Almanlar’dan gelen talep üzerine beş ay ötelenerek  27 Ocak 1901 yılında II. Wilhelm’in 42. doğum gününde törenle açılışı yapılmış.. 

Yeşil renkli somaki taşından sekiz kolon üzerine oturtulmuş kubbenin içi altın mozaiklerle kaplanmış. Mozaik tekniğinde, altın mozaiklerle kaplı kubbenin ortasında iç içe geçmiş yuvarlak motiflerin oluşturduğu, çok renkli bir göbek yapılmış. 

Kubbe eteğinde ise sekiz madalyon bulunuyor. Dördünün içinde yeşil zemine II. Abdülhamid tuğrası, diğer dördünün içinde Prusya mavisi üzerine II. Wilhelm’in simgesi olna "W harfi" altında II sayısı konulmuş. Sultanahmet Meydanı’ndaki çeşmenin kolonları arasındaki kemerler, çeşmenin sanatsal değerini artıran öğeler olmuş.

Çeşmenin tunç su haznesinin merdivene bakan tarafında bir plakada Almanca şu sözler yazılıdır;  

"Wilhelm II deutscher Kaiser stiftete diesen Brunnen in dark baren Erinnerung ain seinen Besuch bei seinet majestat dem Kaiser der Osmanen Abclul-Hamid II im Herbst des Jan-res 1898." 

“ Alman Kaiser'i Wilhelm II 1898 yılı sonbaharında Osmanlı hükümdarı haşmetlü Abdülhamid II nezdinde ziyaretinin şükran hatırası olarak bu çeşmeyi yaptırdı. “

Çeşmede bir de Osmanlıca kitabe bulunuyor. Kemerlerin iç düzeyinde yer alan bu kitabede Osmanlı Seraskerlik Dairesi’nden, aynı zamanda edebiyatçı olan Ahmet Muhtar Paşa’nın beyiti sülüs yazıyla İzzet Efendi tarafından yazılmış:

Gözlerinizi kapatınız ve hayal perdesinde Hazreti Abdülhamid Han'ın muhibbi halisini; Hacivatla Körögöz’ümüzün sesinden dinliyormuş gibi yapınız efendim ;) 

Ziveri eklili haşmet, kayser alitebir / Ya’ni Alman İmparatoru, Hükümdarı güzi Hazreti Wilhelmi Sani, kamuranı nizigar / Padişahı ali Osmani ziyaret kasdidüb / Mahdemiyle eyledi İstanbulu pirayedar / Bu mülakatı muhabbet perveri tezkar içün / Eyledi bu çeşmesarı saha piray-i karar / Sübesü cari olan abı safa teşkil eder / Abi safii müsafata misali abdar / Vakfa giri hayret eyler çeşmi ehli dikkati / Tarzi inşaasındaki hissi bedii zernigar / Rükni ak’vai hayatoldukça abi canfeza / Payidar olsun bu te’sisi muhabbet üstüyar / Bi bedel tarihi caridir lisanı lüleden / Oldu bu çeşme mülakate ne dicu yadigar (1316) J

Köklü Türk ve Alman dostluğunun güzel bir eseri olarak kabul edilen ‘Alman Çeşmesi’ (Deutscher Brunnen ) aslında Almanya İmparatoru II. Wilhelm’in Ortadoğu’daki yayılımcı politikasının bir simgesi idi. Osmanlı İmparatorluğu’nun dış borçlarının arttığı bir dönemde, borçları denetleyen Düyun-u Umumiye kurumunun kötü yönetimi ile de Avrupa ülkeleri tarafından kıskaca alınan II. Abdülhamid dost bildiği II. Wilhelm’e kurtarıcı gözüyle bakmıştı.

Abdülhamit kötü saydığı her gelişmenin arkasında İngiltere’yi buldukça Almanya’ya yaklaştı, Kayzer Wilhelm’in koluna girdi. Ülkeyi Alman emperyalizmine peşkeş çekti. (*)

Oysa 19 yüzyılın sonuna doğru büyük bir atılımla ortaya çıkan Alman emperyalizmi, rakiplerini geride bırakmak için içeride ve dışarıda önemli sonuçları olan projeler üretip, girişimlerde bulunmuş. Doğu’ya ulaşmak için tasarlanmış “Doğu’ya Açılım”, Süveyş Kanalı’nın İngiltere’nin elinde olmasından dolayı karayo’luna mecbur olan ve zaten “geleceğini okyanuslarda aramayan” “karacı Almanya’nın” Müslümanlar’ın elinde olan toprakları karayolu ile kullanma ve bölgeye hakim olma projesiydi. Bunun için Almanya İslam Dünyası ile iyi ilişkiler kurmak zorundaydı. Önce iki ülke arasındaki ticari faaliyetler artmış, (Almanya silah satışlarında İngiltere ve Fransa’yı saf dışı eden bir tekel kurarak Osmanlı’ya satışı kaydırır.) Osmanlı Sultanıyla da planlı dostluk ilişkileri geliştirmişti. Bu yüzden Abdülhamid’in Padişahlığı döneminde,  Kaiser’den başka hiçbir büyük devlet adamı veya Hükümdarı Osmanlı Devleti’ne ziyarette bulunmamıştı.

Almanya’nın uygulamaya konan Bağdat Hattı projesinde; Berlin Bağdat hattı’nın Konya ilerisindeki yapımına yeni yy.da başlanabildi. Ancak Sultan Almanya’ya o derece teslim olmuştu ki  “kilometre teminatı” olarak adlandırılan ödemelerin düzeyi o zamana kadar görülmemiş ölçüde yüksekti. Bu soygun yanı sıra Almanya demiryolu boyunca maden ve toprak altı zenginliklerini yağmalama hakkına da sahip oluyordu. (*)

Tarih araştırmacısı, yazar Peter Christensen’e göre; " Alman Çeşmesi’ne iki değişik anlam yüklenebilirdi; İlki “uydurma mimarisi ile alaycı bir Truva Atı imajı vererek, Osmanlı topraklarında Almanlar’ın sömürgeci karakterini hafifleten bir yapı”, ikincisi ise, “daha samimi bir arayışla, kırılganlık düzeyinde olan batı ile doğu ilişkilerinde kültürel yakınlıkları keşfetmekti”. diyor..(**) 'ASIA'

Ve hatta İstanbul-Bağdat Demiryolu hattı'nın başlangıç noktası olarak inşa edilmiş olan Haydarpaşa Garı’nı da Almanların yaptığını düşündüğümüzde!.. Ne dersiniz?  Peter Christensen bu tespitlerinde hiç de haksız sayılmaz, öyle değil mi.. Bu demektir ki Alman Çeşmesi sadece dostların birbirlerine zarif bir jestin çok daha ötesindedir...

İşte bu yüzden bu tarihi eserlerin ardında saklı olan hikâyeleri de bilmek gerekir.  Çünkü geçmişin izlerini takip ederek o sır perdelerini aralamak, bugünü daha iyi anlamamızı ve dolayısı ile geleceğe daha sağlam adım atmamızı sağlayacaktır.

Dünyada benzeri olmayan ve neredeyse bir asırdır, İstanbul Sultanahmet Meydanı’ndaki yerini koruyan asırlık çeşme diğer pek çok tarihi eser gibi 'derinlemesine' görülmeye değerdir. 

Esin Bozdemir

Yardımcı Kaynaklar: buradan, (*) buradan , (**) buradan, buradan