Beyoğlu'nda bir şaheser: Botter Apartmanı

Bir zamanlar Beyoğlu, zarif hanımefendi ve beyefendilerin grantuvalet giyinip arz-ı endam ettikleri, sanatın ve modanın kalbi durumunda idi. Bugün yine kültür ve sanatın merkezi İstanbul olsa da, özellikle Beyoğlu’nun o eski günlerinden eser kalmadığı aşikâr. Bizler o günleri göremesek de,  o günleri ucundan kıyısından, kısmen de olsa yaşayan annem ve artık hayatta olmayan uzak akrabalarımız, kibar mı kibar, İstanbul hanımefendilerinin anlattığı Beyoğlu; renkli insan portleri, kabaraleri, sinema salonları, sanat atölyeleri, moda evleri, pastaneleri ve daha pek çok detayı ile bambaşka bir görüntüde imiş.

Bugün İstiklal Caddesi’nde yürürken, kafanızı hafifçe kaldırıp sağınızdaki ve solunuzdaki tarihi yapılara dikkatlice baktığınızda geçmişin izlerini görebilmeniz mümkün.

Sanat, estetik anlayışın, yaratıcılığın, zarafetin birer timsali. Tarihi yapılardaki, o zarif mimari dokunuşların her birinde, ince işçiliği ve sanatı görmek bu anlayışın bir göstergesi. Şimdi alabildiğince görüntü kirliliği hakim. Tarihi yapılar, özellikle sanat icra eden mekanlar bir şekilde kitabına uydurulup yıkılıyor yerini sanat ve estetikten uzak, soluk benizli ruhsuz yapılar ve AVM.ler alıyor.

Kısa bir süre önce gittiğim Beyoğlu’nda, İstiklal caddesi'nden tünele doğru yürürken, özellikle bir yapı oldukça dikkatimi çekti. Başımı kaldırdığımda, yapının dış yüzünde gördüğüm harika rölyefler ve içlerinde capcanlı bakan bir kadın başlı rölyef bana bu mekanın vaktinde oldukça önemli bir mekan olabilme ihtimalini aklıma düşürdü… sonrasında yaptığım araştırmalarda düşüncemde hiç de haksız olmadığımı anladım.

Efendim bugün her tarafı dökülen, üzerinde yeşil sarmaşıkların ağaç olduğu  bu mekan vakti zamanında Sultan Abdülhamid'in özel terzisi, (bugünkü tanımı ile ‘ imaj maker’ı) Jean Botter’a ait olan bir yapı imiş. (Görsel Jean Botter buradan)

Kendi adı ile anılan Botter Apartmanı  vaktiyle tek bir ailenin tüm özel ve mesleki yaşamlarını içinde geçirdikleri çok katlı bir konut-işyeri bileşenidir. Jean Botter, XIX.yy sonlarında İstanbul'a göç etmiş Hollandalı bir terzidir. Osmanlı üst tabakalarınca çok tutulmuş, çok ünlenmiş, çok da zengin olmuştur. 

Öyle ki Botter, İstanbul Boğazı’nın Anadolu yakasında Kadıköy Fenerbahçe Kalamış Caddesine cepheli olarak dört köşk daha inşa ettirir. Bu köşklerden iki tanesi günümüze gelebilmiş. Kalamış Sahilinde önünden geçerken çok beğendiğim beyaz bir köşk vardır, böylece bu köşkün ilk sahibelerinin de Botter Ailesi olduğunu öğrenmiş bulunmaktayız. Botter Ailesi’nin yazlık olarak kullandığı bu mekanın fotoğraflarını da en kısa zamanda çekip bu posta ekleyeceğim. (Yandaki görsel buradan)

Tekrar dönecek olursak Botter Apartmanı’na, yani Botter ailesinin hem kışlık, hem de terzi dükkanı olarak kullandıkları Botter Moda Evi’nin kuruluş hikayesine.

1890'ların Art Nouveau akımı, çok geçmeden her yönüyle Levanten ve yabancılar aracılığıyla İstanbul'da da yaygınlaşır. Bir modacının (Jean Botter), o günlerin gözde mimarına (Raimondo D'Aronco), Pera'nın en ünlü caddesinde yaptırttığı apartman da, elbette ki bu modanın en seçkin örneği olacaktır. (Yandaki görsel: Raimondo D'Aronco)

Bu şaheser niteliğindeki mekanın tarihine uzandığımızda yıl 1900'lerin başıdır.

- Botter, mesleki etkinliklerini Batı’daki örnekleri gibi kurumsallaşmış bir biçimde, bir modaevinden sürdürmeyi kararlaştırır ve uygun bir arsa bulup, deneyimli ve yetenekli bir mimar seçer.

Seçilen arsa, Tünel’de İsveç Büyükelçiliği’nin hemen yanındaki caddeden arkaya doğru, belli bir açıyla yönelen oldukça dar, uzunca bir arsadır. Yapı “bitişik nizam”da yapılır. Yedi katlı, düşey bölümlemede cephe düzeninde, Botter ailesinin günlük yaşam aşamaları başarıyla yansıtılır. -

Kimi kaynaklarda ise efendim bu yapının İmparatorluğun siyasi açıdan kaynadığı ama bir taraftan İstanbul’u saraylar ve görkemli binalarla donattığı 20. yy’ın başlarında; bu sıralarda mesleği terzilik olan Jean Botter'ın Hollanda’dan İstanbul ‘a gelişi ile ve şansının da yaver gitmesi ile sarayda II. Abdülhamit ‘in terzisi oluşudur. Bir rivayete göre sarayda çalışmaya başladıktan sonra terzisinin çalışkanlığından, titizliğinden ve modern ile klasik çizgileri birleştirmesinden etkilenen II. Abdülhamit  birgün Botter’e “seç istediğin bir yer ara da sana bir modaevi yaptıralım” dediği...ve

2. Abdülhamit’in modacısına verdiği değeri göstermek için özellikle gözde mekanını Pera’da seçtiği yönündedir.

Botter Modaevi 1901’de açılır. Burası Türkler’in tarihe geçen ilk modaevidir.

Usta terzi, Botter apartmanın birinci katında, öndeki büyük salonda, konuklarını kabul etmektedir; arka odalar ise işlik düzeninde yardımcılara ayrılır.  Daha yukarıdaki katlarda ise, altı üyeli Botter ailesi özel yaşamlarını geçirip, sosyo-kültürel etkinliklerini sürdürmektedirler.

İçini görebilme imkanımızın olmadığı bu mekan; yüksek tavanlı, asma katlı büyük mağazası ile, Paris'teki benzerlerinden hiç de aşağı kalmayan Botter Modaevi göz kamaştırıcı dekorasyonuyla, kısa zamanda büyük bir sükse yaparak  “prestij” mekanı haline gelir.

İstanbul’un zenginlerine Paris’in son kreasyonları tanıtılır, defileler düzenlenir.  Jean Botter kendi devrinin Gucci'si kadar prestijlidir. Fakat ne yazık ki, çok fazla uzun ömürlü olamayacaktır. Çıkagelen Balkan Savaşları, 1. Dünya Savaşı ve ardından Cumhuriyetle beraber padişahlığın kaldırılması ile eski popülerliğini yitirir. Bunun üzerine Botter ailesi binayı satarak Paris’e göç eder. (1917)

Binayı Osmanlılar’ın son dönem bahriye Nazırlarından Hasan Hüsnü Paşa’nın oğlu Mahmut Nedim Oyvar alır. Oyvar Zeynep hanımla evlenir. Ancak bu evlilikten çocukları olmaz. Daha sonra bir evlat edinirler. Zeynep Hanım’ın son senelerinde, manevi kızı Emine Selbes arasında bir miras kavgası başlar. En sonunda ise hazine buraya el koyar.

Raimondo D’Aronco tarafından 1900’de tasarlanıp inşa edilmiş olan yapı birinci derece kültür varlığı olarak tescil edilmiştir.

Dış cephe ayrıntıları: Yapı, volta döşemeli, yığma tuğla kargir duvarlı ve cephesi taş kaplamalı olup, gerek mağaza, gerekse de konut girişinde mermer, bu kattan itibaren beşinci kata kadar organik kireçtaşı kullanılmış. Tüm cephe düzeninde, mimar D'Aronco’nun “Viyana Sezessionu” nu ne denli yakından izlediğini kanıtlamak istemiştir. Birinci kattaki kavisli küçük balkon, üst katlardaki diğer balkoncuklar, terasın tüm demir korkulukları ve yüzeyi dolduran yoğun bitkisel bezemeler; Sezession'un Viyana dışındaki en olgun örnekleri arasında kolayca yer alabilecek niteliktedir.  

O dönem İstanbul'unda böylesine özenli, nitelikli ürünler verebilen, deneyimli yapı, demir ve taş ustalarının ve marangozların (bir kısmı yabancı ülkelerden gelmiş olsalar bile) bulunmaları; elbirliğiyle böylesi bir başyapıtı ortaya çıkartmaları, olaya bambaşka boyutlar da getirmektedir. Eğrisel çizgili motif gruplarıyla biten beş yatay çizgili bir şeritle sonlandırılmış. İkinci kat pencerelerinin orta hizasında pilastırların üzerinde ve pencerelerin iki yanında birbirine benzer, üzerinde yaprak motifleri olan volutvari bezeme çeşitlerinin varyasyonları görülmekte. Üçüncü ve dördüncü kat aralığı hizasında ortadaki iki pilastır üzerinde yer alan madalyonlar kendilerini saran ve uçları aşağıya doğru sarkan kumaşla bezenmişken, dıştaki iki pilastır üzerinde yer alan madalyonların alt taraflarında yapraklardan oluşan bir çelenk ve saçları aşağıya doğru sarkan kadın başları yer almaktadır.  Dıştaki pilastırlar dördüncü kat hizasında, iç kısımdaki pilastırlar bu kat pencerelerinin orta hizasında sona ermektedir. - (Yardımcı Kaynak ve detaylı bilgiler burada )

D’ARONCO: OTTOMAN ARCHITECT

(D'Aranco'nun ülkemizde yapmış olduğu harika mimari yapıların yer aldığı dergi burada)

Derler ki, İstanbul sosyetesinin zarif hanımefendi ve beyefendileri bu şık tasarımlı yapıların önünden geçmek için dahi Beyoğluna giderler, fiyakalı fiyakalı yürürlermiş. Anlayacağınız Beyoğlu tam bir ’Beyoğlu’ imiş. Bizim için öncelikle bu mekanın önemi, sanatsal açıdan taşıdığı zenginliktedir.

Bir zamanların pirestij mekanı olan Botter Modaevi şimdi bu viran hali ile ne kadar hüzünlü. Kim bilir bu taş mekanlar ne çok şeye tanık oldular. Dile gelseler de bir konuşsalar.  Oysa tarihe ve sanata olan saygının birer ibaresi olarak bu mekanların korunması ve özüne uygun bir şekilde yaşatılıyor olması Beyoğlu’nu çok daha yaşanır kılacaktır.

Şimdi mekanlar dilsiz, sokaklar şiirsiz, insanlar !...

Esin Bozdemir