Camilerin zirvesindeki son halka: Alem

İslam dünyasında ibadetin toplu halde yapıldığı camiler, mimari özellikleri ile oldukça dikkat çekicidir. Özellikle tarihi camiler ve bünyesindeki kompleksler bugünkü mimari ile karşılaştırılamayacak kadar ince işçilikli ve çok daha gösterişlidir. Camilerde minare ihtiyacı bugünkü teknolojinin henüz var olmadığı İslamiyet’in ilk dönemlerinden 20. yüzyılın ilk yarısına kadar, ezanın uzak yerlerden duyulmasına imkân sağlamak için yapılmışlardı. Eski devirde müezzin, caminin balkonuna, yani şerefeye çıkar gür ve yanık sesi ile ezanı olabildiğince güçlü bir şekilde okurdu. Günümüzün modern çağında ise artık minareye çıkmadan cami içindeki mikrofondan ezan okunmaktadır.

Camilerde minare, yapının zorunlu bir parçası olmamakla birlikte, bir İslam beldesi imgesinde geleneksel ve güçlü bir yer edinmiştir kendisine. Minareler Türkiye'de genelde yedi bölüme ayrılırlar; Alem, Külah, Petek, Şerefe, Gövde, Pabuç ve  Kürsü (detaylı bilgi için  bkz.)

Ve camilerin zirvesinde ise altın renkli dekoratif görüntüsü ile ‘alem’; bir mimari unsur olmanın ötesinde sanat eseri olarak da değer taşımaktadır ve önemli bir tamamlayıcı unsurdur da.  

Arapça’da “işaret, nişan, bayrak” anlamlarına gelen alem, sadece mâbedlerin kubbelerine değil, minare külâhlarına, mezarlık parmaklıkları ve sancak direklerinde de en yüksek noktaya takılır. Hele ki  görkemli camilerin kubbelerindeki alemlerin üzerine konan kuşların fotoğraflarını çekmek sanatsal bakış açımızı alabildiğine derinleştirmektedir.

Cami mimarisinde dekoratif görüntüde çok değişik alemler görebilmeniz mümkündür. Camilerde görmeye alışkın olduğumuz alemler genellikle hilal şeklindedir. Oysa çok farklı formlar ve şekillerde de alemlere rastlamak mümkün. Boynuz, ay, ay yıldız, lale, zambak, yaprak, nal, mızrak ucu gibi şekilleri olan alemlerin en farklı ve ilgi çekici olanı ise Hz. Fatıma’nın elini temsil edenleridir.

Bir mabedin zirvesine en anlamlı işareti kondurmak ise alem ustaları için sanırım mutlulukların en büyüğü olsa gerek. Ne de olsa caminin son halkası, son noktasını alem ustaları koymaktadırlar.

Yapmış olduğum araştırmada elimdeki dergide alem hakkında verilen bilgide; “Kubbenin inşası bitirilip seren direği olarak adlandırılan direğin tepesine kurşun bağlandığında en üstte bir açıklık kalır. Bu açıklığın kapatılması ve içine su geçirmemesi için tam bu noktaya alem yerleştirilir. Bir tür kilit işlevi gören alem, kurşunların birleştiği yeri sıkıştırarak kubbe ve minarelerden yağmur suyunun sızmasını engellediği gibi rüzgar ve fırtına çıktığında kubbe üzerindeki kurşunların dağılmasını da önler. Alemi oluşturan bölümlerin her birine farklı adlar verilir. Örtüye oturan ve kaymasını önleyecek şekilde tepe kısmını örten alt bölüme kova denilir. Kovanın üstüne büyük küp, bilezik, armut, boyun, küçük küp ve hilal denilen parçalar yerleştirilir. Alemlerin hepsi Kabe’yi gösterecek şekilde konumlandırılır. “ demektedir.

Alemlerin Atası Hitit Güneşi 

Hititlerden Osmanlı’ya tarih içinde alem geleneği 

Türklerde ilk alem örnekleri Orta Asya’da çadır tepelerinde ve tuğlarda görülmüş. Türklerden önce Hitit, Sümer, Asur, Mısır ve Fenikeliler’de de ‘alem’ kullanılagelen bir sembol olmuş. Orta Asya’daki Türkler tarafından gücü simgelediğine, nazar ve kötülüklerden koruduğuna inanılan alemler daha sonraki dönemlerde İslam kültür ve medeniyetinin gelişmesiyle daha farklı anlamlar da kazanmaya başlamış. Eskiden orduların başında, o ordunun sembolü olan bir işaret olarak taşınırdı. Tasavvuf geleneğinde de Allah’ın isimleri ve Mevlevi sikkeleri alemlerde karşımıza çıkan sembollerdir.

Alemlerin doğal taşlardan yapılanları olduğu gibi bakır, tunç, pirinç gibi madenlerden de imal edilenleri vardır. Metal alemler çoğunlukla bakırcılık yapan ustaların maharetli ellerinden çıkar. Alem ustalığı geleneksel sanatların pek çoğu gibi babadan oğula, nesilden nesile aktarılan bir meslek olmuş. Her ne kadar pek çok yerde alemler artık makinelerle yapılsa da el yapımı alem yapan ustalar da geleneği devam ettirmeye çalışmaktadırlar.


Son derece riskli bir iş olsa da ustaların pek çoğu alemleri kendi elleriyle kubbelere yerleştirirmiş. Bir alem ustasının başarısı alemin dayanıklılığı ve alemin ölçüsünü mekana ne kadar uygun ölçülerde orantılamış olduğuna bakılarak değerlendirilirmiş.

Çoğu kez alem ustaları ölçü yerine göz kararı kullanırlarmış. Bu da onların ne kadar maharetli olduklarının ispatı gibidir. Anadolu’nun pek çok yerinde sayıları gittikçe azalsa da dedelerinden, babalarından miras aldıklarını bugüne taşıyan ustalar bu incelikli sanatı sürdürmeye devam etmektedirler. Bunlardan bazıları; Sandıklılı Hacı Süleyman Sallı, Bursalı Alem ustası Ayhan Savut, Amasya’da 75 yaşındaki alem ustası Burhan Özbakır çocukken başladıkları bu zanaata emek veren isimlerden sadece birkaç tanesi olsa gerek…

Bu değerli  alem ustalarından sonra alem yapan olur mu bilinmez ama alemlerle son halkayı koydukları eserler ayakta durduğu sürece onların ustalığı da hatırlanacaktır şüphesiz. Türk ve İslam Eserleri Müzesi'nde değişik formlarda çalışılmış alemleri görebilirsiniz.

Son dönemlerde antikacılarda en gözde objelerin başında alemler geliyor. Saray döşemeleri, kılık kıyafetler yanında bir de alemlerin dekoratif amaçlı kullanıldığı pek çok antika ürün revaçta artık. Koleksiyonerler  ise, bu talebi karşılamak için farklı form ve biçimlerdeki alemleri dikkate değer parçaların önünde teşhir etmekteler..

Bazıları sade ve modern dekore edilmiş evleri tercih ederken, bazıları da, geleneksel ve klasik Osmanlı tarzında dekore edilen evlere meraklı... hal böyle olunca alemler artık baş köşede.

Esin Bozdemir

Türk ve İslam Eserleri Müzesi