Van Gölü kıyısında Anadolu`nun ilk kubbeli camisi Tuğrul Bey Cami ve Adilcevaz (Kef) Kalesi

Van öylesine büyük bir bölge ki, buraya her şeyiyle nüfuz edebilmek için değil üç beş gün en az 15 gün dolaşsanız yine de bitecek gibi değil. Bizimse günlerimiz sayılı. Bu yüzden önceliğimiz Van gölü kıyısını çepeçevre dolaşıp, kıyı şeridi üzerinde ya da yakınındaki yerleri görmek olacak.

İlk gün Van şehir merkezini dolaşmış, burada Van Kalesi ile Urartu Müzesi’ni gezmiştik. 

İkinci gün ise Van’ın doğa harikası Muradiye Şelalesi’nde nefis bir gün geçirmiştik.  

Üçüncü günümüzde ise programımız bir hayli yoğun olacak. Çünkü pandemi sürecinde gerçekleştirdiğimiz bu gezimizde ülkemizin hemen her bölgesinde olduğu gibi Van'da da Corona’ nın seyrine göre uygulanmakta olan hafta sonu karantinaları vardı. Ve bir sonraki günümüz de cumartesi gününe denk geldiği için biz de bu son günü olabildiğince dolu geçirecektik. Bu yüzden serbestçe dolaşabileceğimiz 3. günü önce Van Erciş’e, daha sonra Van Gölü’ne kıyısı bulunan Bitlis'in Adilcevaz İlçesi ve Ahlat'a oradan da yine Bitlis'in Tatvan ilçesine bağlı Nemrut Dağı'nın tepesinde bulunan Türkiye'nin en büyük krater gölü ‘Nemrut Gölü’ne gideceğiz. 

Bu kısa girizgâhtan sonra, artık Van gezi notlarımızı kaldığımız yerden anlatmaya başlayabilirim. Destinasyonların hepsini tek bir yazıda toplamak uzun olacağından 3. güne dair gezi notlarımı 3 bölümde paylaşacağım.  

  

Van’da 3. gün

Zamanı doğru kullanabilmek için sabah erkenden kalkıp, fazla oyalanmadan, Van’ın kuzeyine Erciş istikametine doğru yola koyuluyoruz.

Yavaş yavaş şehir trafiğinden uzaklaştıkça yol manzaramız da değişmeye başlıyor. Yaşar Kemal'in 'Kale Kapısı'nda dediği gibi; "Karlı Süphan dağı, diyordu, Gölün üstüne yürüdü, sureti gölde kaldı, orada duruyor. Gökler, yıldızlar yürüdü, turnalar uçtu çığlık çığlığa, yıldızlar yürüdü. Yıldızlar düştü yüreğimin üstüne. Van gölü bir ulu çiçek olup açıldı yüreğimin üstünde. Esrük dağı açıldı yüreğimin üstünde, ulu göller açıldı." bir yanda "Van Gölü, dünyanın en mavi, en pırıl pırıl suyu..." bir yanda karşı kıyıların muhteşem görüntüsü ve tüm heybetiyle Süphan Dağı... kollarını açmış bizi bekliyor.

Turkuaz mavisi ve lacivert sularıyla kucaklaşmış yemyeşil bir bitki örtüsü, ardında tepeleri karlı dağlarıyla Erciş harika bir konumda.  Seyir halindeyken bile bu görüntüleri kaçırmamaya çalışıyor ve fotoğraflarını çekiyorum. Ancak kısacık da olsa bir fotoğraf molası vermemiz şart oluyor.  Zira bu manzarayı bir daha nerede göreceğiz! . Diyelim ki gördük! Peki , bir gördüğünü bir daha aynı bulabilmek mümkün mü! Zaman, neleri değiştirmiyor ki!

Van bölgesi’nin son ilçesi Erciş

Erciş merkeze yaklaşırken yolun sol tarafında güzel bir kümbet dikkatimizi çekiyor. Bu kümbet halk arasında, Ali Yar Kümbeti ve Van yolu Kümbeti olarak ta bilinen Kadem Paşa Hatun Türbesi imiş. Kümbet 1458 yılında, Kara Koyunlu Türkmenlerinin meşhur beyi Kara Yusuf’un hanımı ve son hükümdarları olan Cihan Şah’ın annesi Kadem Paşa Hatun için yaptırılmış. Türk kümbet mimarisinin güzel örneklerinden olan ve Karakoyunluların 15. Yüzyıldaki taş işçiliğini yansıtması açısından da Kadem Paşa Hatun Kümbeti görmeğe değer. Biz ise ancak karşıdan bakmakla yetinirken geniş vakitlerde bu bölgeye gelecek olanlara bu kümbeti daha etraflıca görmelerini öneririm.

Yol seyrimiz devam ederken kahverengi tabelalar ‘Hasan Abdal Kaplıcaları’nı gösteriyor. Öğrendiğimize göre kaynak suları Zilan Vadisi’ndeki kayalar üzerinde doğal olarak açılmış olan küçük deliklerden akmaktaymış.  Fiziksel açıdan hipertermal maden suyu kabul edilen kaplıcanın sularının bu yüzden oldukça şifalı olduğu söyleniyor. Sıcak su sevenlere bu notu da düşmüş olayım.

***

SÜPHAN DAĞI

Türkiye’nin ikinci yüksek (4434 m) volkanik dağ silsilesi Süphan Dağı

Süphan Dağı’nın etekleri rengârenk çiçeklerle bezeli. Meşhur ters laleleri göremesek de yine de endemik bitki örtüsü çok güzel. Bir yanımızda ise Urartular’ın ‘Çalkantılı Deniz’i Van Gölü. Ancak bu defa sanırım biz geldik diye sakin akmakta.

ADİLCEVAZ

Ve… Erciş’i geçtikten sonra tabelalar Adilcevaz ve Bitlis’i gösteriyor. Bitlis il sınırına yaklaşırken coğrafya da değişiyor. Bir anda Akdeniz kıyılarındaymışız gibi bir hisse kapılıyorum. Oysa Türkiye’nin  en doğusundayız, Hakkari sınırına da bir hayli yakınız. Adilcevaz sahilleri güney sahillerinden rol çalmış gibi. Yazın eminiz ki bu sahiller bir hayli hareketlidir.

Adilcevaz’a yaklaşırken kısacık da olsa zengin bir geçmişe sahip olan ilçenin tarihinden bahsetmiş olayım.

- Adilcevaz’ın kökleri M.Ö. 2 bin yıllarına kadar uzanıyor. Buraya ilk Urartular yerleşmiş. Daha sonra Persler, Makedonyalılar yerleşmiş ve İslam Orduları’nın akınına uğramış. 1040 yılına kadar Araplar ile Bizanslılar’ın birçok savaşlarına sahne olmuş bu yüzden zaman zaman iki toplum arasında el değiştirmiş. 1071’de Alparslan komutasındaki Büyük Selçuklu İmparatorluğu ordusu Romalıları, Malazgirt Meydan Savaşı’nda bozguna uğratınca, bölge Türk hakimiyeti altına girmiş. 13. Yüzyılda İlhanlılar devleti yıkılınca İlkaniler ve Şubaniler adında iki devlet kurulmuş. Adilcevaz’ın yönetimini İlkaniler üstlenmiş. Yörede hakimiyet daha sonra Karakoyunlular’dan Timur’un egemenliğine geçmiş. Bölge 15. Yüzyıldan itibaren Osmanlı Hakimiyeti altında hüküm sürmüş. Bir ara Ruslar tarafından işgal edilse de, 1918’den sonra özgürlüğüne kavuşmuş. -

TUĞRUL BEY CAMİSİ

Sahil şeridinde Ahlat Karayolu’nda ilerlerken başka bir kahverengi tabela Tuğrul Bey Camii’ni gösteriyor. Burası notlarımız arasındaydı, çünkü bu cami yörenin en meşhur camileri arasında yer alıyordu. Bu yüzden hiç tereddütsüz Adilcevaz’da sivil mimarinin en göz alıcı tarihi yapısı Tuğrul Bey Cami-i’ni ziyaret ediyoruz. Üstelik caminin konumu da oldukça güzel.

Tuğrulbey Cami-i

Anadolu’nun ilk kubbeli camisi olarak bilinen Tuğrul Bey Camisi, mimari yapısıyla bir hayli gösterişli. Tuğrul Bey zamanında yapılmış olan camiyi vakti zamanında Kanuni Sultan Süleyman’ın veziri Zal Paşa yenilediği için bu cami Zal Paşa adıyla da anılıyor. Caminin kitabesi olmadığından hangi tarihte yapıldığı kesin olarak bilinmemekle birlikte, Osmanlıya ait vakfiyelerde, 1572 yılında Zal Paşa Caminin inşaatına Mimar Sinan tarafından başlandığı ve 1580’de tamamlandığı belirtiliyor.

Önce içine giriyoruz. İç bölümünde, ortada kare oluşturan dört sütün bulunuyor. Buna rağmen yapının içi dokuz bölüme ayrılmış. Tamamen, kesme taş pandantifli kubbelerle örtülmüş olan caminin üst kısımda kemer içindeki alınlığında ise kufi yazı ile kabartma olarak ayetel kürsü yazılmış. İki rozetle süslenmiş olan kemerlerin birinde ise “Mührü Süleyman ” motifi işlenmiş. Minare ve camii yapımında ise renkli faz kullanılmış.

Ziyaret ettiğimiz saatte camide kimseler yoktu. Bu yüzden görüntü alırken zorlanmıyoruz. İçeriye kısa bir göz attıktan sonra biraz da caminin çevresinde dolaşıyoruz.

Tepeden Tuğrulbey Cami-i ve
Van Gölü'nün görünüşü

ULU CAMİ

Kahverengi tabela bize Ulu Cami’yi işaret ediyor. Küçük bir tırmanışın ardından yokuşun tepesindeki Ulu Cami’ye ulaşıyoruz. Eski harabeler arasında kalan Ulu Cami toprak altında iken 1965’teki kazılarda gün yüzüne çıkarılmış. Selçuklular tarafından 14. Yüzyılda yapılan caminin ileride müze olarak kullanılması düşünülmekte imiş.  Ulu Cami’nin camekanlı dış cephesinde cami hakkında yazılmış bilgilerden caminin; Karakoyunlular döneminde medrese olarak kullanıldığını, Osmanlılar zamanında ise doğu kısmına ek yapılarak yeniden cami olarak ibadete açıldığını öğreniyoruz. 1968 yılında restorasyon geçirmiş olan yapı halen cami olarak kullanılıyormuş. Ulu Caminin içini göremesek de karşıdan bir görüntü alıyoruz, ne de olsa bu caminin günümüze kadar sağlam gelebilmiş olması son derece kayda değerdir.

ADİLCEVAZ (KEF) KALESİ

Ve görüntü alırken dikkatimizi bir başka şey daha çekiyor. Caminin üst taraflarında yalçın bir kayanın üzerinde sanki başkaca bir kale yıkıntıları olduğu görüyoruz. Oysa hiçbir bilgilendirici levha vs göremiyoruz.  Belki de başka yerde vardır ama biz rastlamıyoruz.  Daha sonra yaptığım araştırmalardan öğreniyorum ki, meğer burası da Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesinde de belirttiği gibi Adilcevaz Kalesi imiş. Bu kaleye Kef Kalesi de deniyormuş.

Ünlü seyyah;

“Adilcevaz Kalesi Van Gölü kenarında, göğe yükselmiş bir kayanın üzerinde, yontulmuş taş ile yapılmış sağlam bir yapıdır. En yüksek yerine yarım saatte çıkılır. Doğu ve güneyini çevreleyen Van Gölü küçük bir Haliç gibi görünür. Sabah kuşluk vakti olunca, mavi bulut arasından kalenin tepesi görünmez olur. (…) 38 adet metin kulesi vardır. 70 adet bağsız, bahçesiz daracık ev varmış, hepsi toprakla örtülüdür. Kale içinde Süleyman Han’ın bir camii, cephane mahzenleri, tahıl ambarları, su sarnıçları, mehterhane kulesi ve dizdarhanesi vardır. Daha aşağıda bir kale daha vardır (sahil kalesi) Bu kale Van Gölü kenarındadır. Bu kalenin 3 kapısı vardır. Ahlat Kapısı güneye doğru açılır. Bir kapısı doğu tarafa, Erciş’e doğrudur. (…) Bu kalede hepsi bağsız, bahçesiz 300 adet kağgir yapı evleri vardır. Acemler (İranlılar) nice kere bu kaleyi kuşatmışlar, fakat bir şey elde edemeden geri dönmüşlerdir. Onun için evlerin hepisi kağgir yapıdır. Kalenin batısı dağlarla çevrilidir, buralar tamamen bağlıktır. Havası latif olduğundan halkı sağlamdır. (…) Zal Paşa Camii bakımlı ve meşhurdur. Kalenin dışında Zal Paşa Hamamı o kadar ferahlatıcı değildir. Kalede bir han vardır ama çarşısı azdır. Fakat özdür. Bütün kıymetli şeyler bulunur. 7 bin adet bağ vardır. Şehrin doğu tarafı hayat sulu, havuz ve şadırvanlı bahçelerle süslü gezi yeridir. Bunlardan Zal Paşa Bahçesi meşhurdur. “ der.

Ünlü seyyahın sözleriyle zaman tünelinden geçiyorum ben de! Hatta Urartu Müzesi’ndeki görüntüler gözümde canlanıveriyor o anda!

Şimdi  7 bin bağ var mıdır? yok mudur? Bunu bilemesek de gördüğümüz kadarıyla ilçenin her yerinin yemyeşil  bağlık, bahçelik olduğu, gölün ise adeta leb-i derya olduğu bir gerçek.

Volkanik bir tepe üzerine  kurulmuş olan Adilcevaz (Kef) Kalesi, Orta Demir Çağı’nda Urartular tarafından yaptırılmış. Van gölü yakınında yer alan kale günümüzde Haldi Kenti ismi ile de bilinmekte.  

50 yıl aradan sonra  Ekim 2021’de Kef Kalesi'nde, yeniden kazı çalışmaları başlatılmış. Yapılan kazılar sonucunda  ise Kale M.Ö. 7. yüzyıla tarihlendirilmiş. 

Kale içerisinde bulunmuş olan kabartmalar ise  günümüzde Van Müzesi’nde sergilenmekte. 

Kef Kalesi ve Mucizeler Manastırı Ahlat’ın tarihi belgelemesi açısından (duvar resimleri, kabartma taşları ve çivi yazılı kitabeleriyle)  oldukça kayda değer.

Adicevaz Kalesinde yapılan kazılarda
çıkartılan duvar kabatması

Urartu kabartma sanatının en güzel örneklerinden biri olan Adilcevaz kabartmasının üzerinde bir boğa üzerinde ayakta duran Tanrı Teişeba betimlemesi mevcut. Kabartmayı yine Urartu Müzesi’nde görmüştük bkz (Urartu Müzesi)

Bu yüzden bir şehri gezmeden önce ilk ziyareti müzelerinden başlatmak çok yerinde bir karar oluyor. Böylece tarihi bilgilerimiz çok daha iyi pekişiyoruz. Üstelik kolay kolay unutulmuyor. Müzede gördüğümüz her detayı pek tabidir ki aklımızda tutamayabiliriz ama eserlerin ilk çıktığı yerleri görünce o bilgiler adeta zamk gibi dağarcığımızda asılı kalıyor. Yeni şeyler öğrenmek ise mutluluk veriyor. Boşuna gezmiş olmuyoruz ;)

Ve artık Adilcevaz’a veda vaktidir. Urartu, Selçuklu ve Osmanlı Medeniyetleri’nin bütün izlerini taşıyan; zengin doğasıyla, köklü tarihiyle Adilcevaz Kalesi’ne son kez uzaktan el sallayıp yeniden aşağıya iniyor ve caminin avlusuna park ettiğimiz aracımıza binip Ahlat/Bitlis istikametine doğru yola devam ediyoruz.  

yazının devamı yakında...

İzler ve Yansımalar Anadolu Yollarında
Van Gezisi
1. Gün: Van Kalesinde tarihe yolculuk tıklayınız
 Urartuların Mirası Van Müzesinde  tıklayınız

2. Gün: Muradiye Şelalesi tıklayınız

3. Tuğrulbey Cami, Adilcevaz (Kef ) Kalesi tıklayınız